Dr. Nadir Çomak

Giriş

Çocuk öğrenerek büyür ve yetişkin bir insan olur. Çocuğun zihin dünyası çevresindeki insanlardan duydukları ve gördükleriyle şekillenir. Çocuğun öğrenmesinde örnek alma ve modelleme önemli bir yer tutar. Sosyal medya alışkanlıklarının sanal bağımlılıklara neden olduğu günümüz dünyasında çocukların yeni bilgiler öğrenmesinde kitap okumanın önemi geri plana itilmektedir. Günümüzde çocuklara erken yaşlarından itibaren kitap okuma alışkanlığı kazandırmak belki her zamankinden daha önemli hale gelmiştir. Çünkü ekranların cazibesi yetişkin insanları olduğu gibi çocukları da kendine çekmektedir. Çocukların kitapla tanışması bir tören havasında yapılmalıdır. Çocuklar öncelikle kitabın görsel öğelerine ilgi gösterir. Okumayı bilmeyen çocuklar öncelikle görsellerle ilgilendiğine göre kitap resimlerinin bir sanat eseri niteliğinde olması gerekir. Çünkü çocuk aslından kitapla tanışırken sanatla tanışmaktadır. Bu açıdan baktığımızda çocukların okuyacağı kitabın seçimi bir kat daha önem kazanmaktadır. Çocuklar özellikle küçük yaşlarından itibaren kitapları kendileri seçemez. Ebeveynler tarafından ve özellikle anneler tarafından seçilen kitaplarla tanışırlar. O halde ebeveynlerin nitelikli kitapları seçme becerilerinin yeterli olması beklenir. Okul öncesi döneminden itibaren öğretmeneler kitap seçimi konusunda ebeveyn üzerinde daha etkili olmaya başlamaktadır. Bu nedenle hem öğretmenlerin hem de ebeveynlerin kitap seçim ve değerlendirme kriterleri konusunda yeterli olması gerekir. Fakat yapılan araştırmalara göre durumun tam da böyle olmadığı anlaşılmaktadır. Bu makalede çocuklar için seçilecek kitapların niteliklerinin neler olması gerektiği konusu incelenecektir.

Çocukluk Dönemi

İnsan hayatının belirli dönemleri vardır. Bu dönemler çocukluk, gençlik, orta yaşlılık ve yaşlılık olarak dört kategoride ele alınabilir. Çocukluk dönemi bebekliğin sona erdiği 18 aylık dönemden başlayıp ergenliğin başladığı 12-14 yaşlarına kadar devam eden dönemi kapsar. Bu dönem ilk çocukluk ve son çocukluk olarak ikiye ayrılır. Çocukların güven ve başarma, bir gruba dahil olma, oyun ve estetik gibi bazı temel ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlara bağlı olarak çocuk kitabının temel amacı, çocuğun ruhsal ihtiyaçlarını karşılamak, gelişimine katkı sağlamak, okuma alışkanlığı kazandırmak, estetik değerler kazandırmak ve eğitime yardımcı olmaktır (Uçak, N. Ö., 2010). Bu amaçların gerçekleşmesi için hem çocuğu tanımak hem de kitabı tanımak gerekir. Çocuğu tanımayanlar doğru kitabı alamayacağı gibi kitabı tanımayanlar da çocuğun ihtiyaçlarına ve gelişim özelliklerine uygun kitap seçme hususunda yetersiz kalabilir. Kimi araştırmacılara göre çocuk kitap ilişkisi çocuk 11‐12 aylıkken başlar. Çocuğa konuşma öğretilirken bir yandan da kitap okunabilir. Çocuklar farklı dönemlerde farklı kitaplara ilgi duyarlar. Kitaba olan ilgide çocuğun gelişim özellikleri kadar kişisel özellikleri de rol oynar. Yaşa ve çocuğun özelliklerine göre uygun kitapların seçilmesi önemlidir (Uçak, N. Ö., 2010). 

Kitap seçimi ve ilgi:

Seçilecek kitabın çocuğun ilgisini çekmesine özen gösterilmelidir. İlgi, bir konuya veya bir şeye karşı daha dikkatli olma durumudur.

“İlgi; dikkati artırmakta, anımsamayı ve bilgilerin bellekte düzenlenmesini kolaylaştırmaktadır. Bu açıdan öğrenme sürecinde çok önemlidir… İlgi, okuma ilgisi olarak ele alındığında da aynı sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Okuma ilgisinin çocuğun amaçlarını belirlemesinde, başarılı olmasında ve boş zamanlarını değerlendirmesinde önemli bir yeri bulunmaktadır…. Okuma ilgisinin niteliği incelendiğinde; çocuklarda sürekli, aralıklı, aktifleştirici, pasifleştirici, hareket ya da konu ağırlıklı, somut-soyut ,sözel-sayısal ve bireysel ya da gruba dönük gibi çeşitli nitelikte okuma ilgilerinin olduğu görülmektedir… Bamberger çocukların okuma ilgilerini dört başlık altında toplamaktadır: 1-İlk okuma ilgisi 2-Yetenek ve kişilik geliştirme ilgileri 3-Çevreyi ve dünyayı anlama ilgileri, 4-Geçici ilgiler (Güneş, 2006).

Bu ilgi alanları dikkate alınarak çocukların gelişim seviyelerine uygun kitaplar seçilmelidir. Seçilen kitaplar çocuğun ilgisini toplamalı dikkatini çekmelidir. “Dikkat, Zihnin bir obje üzerinde yoğunlaşmasıdır. Dikkat üç düzeye ayrılmaktadır. Bunlar: Pasif dikkat, kendiliğinden dikkat ve istençli dikkat (Güneş, 2006). Kitabın fiziksel özellikleri, cilt ve kapak tasarımı ile kâğıt kalitesi ve görsellerin sanat kalitesi ilk etapta çocukların dikkatini çeker. Çocukların dikkati kitap üzerine toplandıktan sonra içeriğin toplanan dikkati sürdürmesi beklenir. Bu noktada kitap metninin edebi sanat değeri devreye girer. Görsel ve metin birbirini desteklediği sürece çocuğun ilgisi ve dikkati canlı tutulabilir. Buna göre kitabın niteliklerinin değerlendirilmesinde dikkat edilecek kriterleri iki başlı altında ele almak uygun görülebilir. Bunlar:

1-İçerik açısından: Konusu, dili, anlatım özellikleri.

2-Biçim açısından: Kitabın boyutları, kağıdın cinsi, puntolar, sayfa düzeni, resimlerdir (Uçak, N. Ö., 2010).

Okullarda okutulacak ders kitaplarının değerlendirme ölçütleri MEB-TTKB[1] tarafından belirlenmektedir. Fakat okul öncesi eğitimi kurumlarında okutulan hikâye ve masal kitaplarının değerlendirme kriterlerini belirleyen bir mekanizma yoktur. Bu nedenle hem öğretmenler hem de ebeveynler kaliteli kitap seçme konusunda yeterlilik kazanması önemlidir. Burada devreye giren diğer önemli bir faktör de özellikle küçük yaş gruplarında kitabı okuyan kişinin ses tonu ve okuma becerisidir. Hikâye veya masal okuma becerisi de çocukların dikkatini ve ilgisini artırmak için etkili bir unsurdur.

Yaşa göre kitap seçimi

Çocuklara kitap seçiminde yaş ve gelişim aşamalarının önemine değinmiştik. Burada yaş gruplarına göre çocukların ilgisinin hangi alanlarda yoğunlaştığını inceleyeceğiz:

• 1-2 yaş, kitaba ilginin başladığı dönem.
• 2-4 yaş, çocuğun kavramsal gelişimini tamamlayacak renkli ve resimli kitap dönemi.
• 4-6 Yaş, kavram ve dil gelişimine katkı sağlayacak tekerleme, bulmaca, bilmecelerden hoşlanma dönemi.
• 7-8 Yaş, okuma, yazma alışkanlığının oluştuğu dönem.
• 9-10 Yaş, kendi cinslerine göre arkadaş seçtikleri dönem, çizgi ve resimli romanlara ilginin arttığı dönem.
• 11-12 Yaş, cinsiyete göre kitap seçimi daha da belirginleşir. Macera ve spor kitapları ile duygusal kitaplar daha fazla ilgi çekmeye başladığı dönem.
• 13-14 Yaş, çocukluktan gençliğe geçisin başladığı yıllardır. Çocuğun kendine rol model aradığı yıllardır. Biyografiler, romantik hikaye ve romanlar, macera ve dedektiflik hikayeleri ilgi çektiği bir dönemdir (Uçak, N. Ö., 2010).

Çocukların okuma ilgileri konusunda önemli araştırmalar yapmış olan Schliebe- Lipert ve A.Beinlich, biraz daha genel bir sınıflandırma yapmıştır. Buna göre:

• 2-5,6 yaş, resimli kitap ve çocuk tekerlemeleri dönemi,
• 5-8,9 yaş, peri masalları dönemi,
• 9-12 yaş, gerçeklere yönelme dönemi,
• 12-14,15 yaş, macera dönemi,
• 14-17 yaş, olgunluk dönemi (Güneş, 2006).

Her iki sınıflandırmanın da ana hatlarıyla birbiriyle uyumlu olduğu görülmektedir. Bu bilgiler ışığında çocuklar için kitap seçiminde çocukların yaş ve gelişim alanlarına göre değişen ilgi alanlarının dikkate alınmasının ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır.

Çocuk kitabında olması gereken özellikler:

Çocuk doğası gereği çok hassas ve nazik bir yapıdadır. Kitaplar çocukların bilişsel, duygusal ve dil gelişimine olumlu katkı sağlaması için alınır ve okunur. Kitapların niteliğinin yeterli olmasının eğitim pedagojisi açısından gerekli ve zorunlu olmasının ötesinde kitap içerisinde çocukların zihin ve ruh dünyasını tahriş edip onlara zarar verecek görsel ve metin içeriği bulunmamasına ayrıca dikkat edilmelidir. Bu zararlı içerikler şu şekilde ifade edilmektedir. “Önyargılar, batıl inançlar, bağnazlıklar, her türlü ayrımcılık (din, ırk, cinsiyet), katı ahlak kuralları, hoşgörüsüzlük, ümitsizlik, acımasızlık” (Uçak, N. Ö., 2010). Zaman zaman medyaya yansıyan uygunsuz kitap içeriklerine rastlanıyor. Kültür Bakanlığı tarafından ISBN numarası verilerek basılıp yayınlanan kitapların herhangi bir denetim mekanizması bulunmuyor. Yayınevinin editör denetimi dışında bir denetim bulunmuyor. Ancak bir şikâyet olması durumunda yayınevi tarafından basılan kitabın zorunlu olarak verildiği kurumlar tarafından gerekli incelemeler ve hukuki işlemler başlatılır. Kitapların içerik denetiminin yapıldığı devlet kurumlarına örnek olarak MEB-TTKB’ğını verebiliriz. Burada da bakanlığın zorunlu olarak okuttuğu kitapların incelemesi yapılır. Fakat TTKB’ğı tarafından incelenerek basılmış olan kitaplarda bile bir takım içerik hataları olabiliyor. Bu nedenle özellikle kitap denetiminin olmadığı okul öncesi kurumlarına zaten devletin izniyle kitap tavsiyesi yapılmamaktadır. Buna rağmen serbest piyasa şartları gereği okullara kitaplar girmese de öğretmenler tarafından ebeveynlere tavsiye edilip aldırılması sık karşılaşılan bir uygulamadır. Bu nedenle öğretmenler ve ebeveynler, nitelikli kitabı bizzat inceleyip değerlendirebilecek bir yeterliliğe ulaşmalıdır. Piyasa da yaklaşık olarak 10.000’den fazla çocuk kitabı olduğu tahmin edilmektedir (Neyd, 2010). S.134 Bu nedenle çocukların okuyabilecekleri kitapları özenle seçmek gerekir. Tam da bu noktada çocuklara kitap seçerken hangi ilkeler dikkat edilmelidir, sorusu akla geliyor.

Çocuk kitabında olması gereken özellikler:

Çocuk kitaplarında bulunması gereken özellikler şu şekilde özetlenebilir:

• Kitaplar, çocukları okumaya isteklendirecek ilgi çekici bir biçimsel tasarımda hazırlanmalıdır.
• Kitaplarda çocukların içtenlik ve samimiyetine uygun bir dil kullanılmalıdır.
• Yazar kurguladığı metindeki olaylarda, çocuklarla yakınlık kurabilmelidir.
• Kitaplar çocuklara kavrayamadığı ve yapamayacağı sorumluluklar vermemelidir.
• Kitaplar çocukların kavramsal ve dil gelişimine katkı sağlamalıdır.
• Kitaplarda görsel ve içerik uyumu olmalıdır.
• Kitaplar görsel ve dil özellikleri yönünden çocuğun sanat ve zihinsel eğitimine olumlu katkı sağlamalıdır.
• Kitaplar çocuğun yaşına ve hayatın gerçeklerine uygun olmalıdır.
• Kitapta anlatılanlar çocukların kendi gerçekliğine uyum göstermelidir.
• Çocukların demokratik düşünce gelişimine katkı sunmalı, hayatın bir gerçeği olarak şiddet olgusu varsa çocuğun gelişim özelliklerine uygun olmalıdır (Sever, (2003); Deretarla Gül, (2005).

Kitap Nasıl Seçilmelidir?

Çocuğa kitap seçerken öncelikle onun yaşını, duygu dünyasını, kültürel arka planını deneyimlerini, kaygılarını korkularını, umutlarını, kafasındaki soruları ve sorunları, arayışlarını, çıkmazlarını dikkate almak gerekir (Neyd, 2010: S.310). Acaba çocukların yerine okunacak kitapları seçip alan ebeveynler bu ilkelere dikkat ediyor mu? Kitap satış danışmanlarının kitap seçimindeki görüşlerinin incelendiği bir araştırmanın sonuçlarına göre öğretmenlere, ebeveynlere ve kitap danışmanlara şu önerilerde bulunulmuştur:

• Öğretmenlerin satış mağazalarına nadiren gelmektedir. Öğretmenler kitapçılara gelip kitapları inceleyip satış danışmanlarının önerilerini almaktan ziyade velilere hazır kitap listeleri vermeyi tercih ediyorlar. Araştırma bulgularından hareketle öğretmenlere kitapları inceleyerek kitap tavsiye listelerini oluşturmaları önerilmektedir.
• Araştırmada kitap seçimi konusunda kitap satış danışmanlarının görüşlerine sıklıkla başvurulmaktadır. Bu nedenle satış danışmanlarının, kitapların içeriğini bilmesi ve bu doğrultuda tavsiyelerde bulunması önerilmektedir.
•  Araştırmada kitap satış mağazalarına gelen kişilerin genellikle ebeveynler olduğu belirtilmektedir. Çocuğuyla birlikte gelen aileler ise kitap seçimini çocuğun ilgi ve ihtiyacına yönelik değil kitabın maddi boyutunu göz önünde tutarak yapmaktadırlar.
• Ebeveynler çocuğun ihtiyaçlarına, ilgilerine ve görüşlerine çok az müracaat etmekte ya da hiç müracaat etmemektedir. Bu hususta ebeveynlere çocuklarının ilgi ve görüşlerinden hareketle kitap almaları önerilmektedir”(Çetinkaya, F. Ç. Durmaz, M. Öksüz, 2020).

Acaba okul öncesi eğitim kurumlarında çocukların okuması için ebeveynlere tavsiye edilecek kitapları kim seçiyor? Okul öncesi öğretmenlerinin sınıflarında güncel, çok satan, ödüllü yazarların kitaplarından çok klasik masalları okuduğunu göstermektedir. Öğretmenlerin seçimlerini yaparken belirli gün ve haftaları, kitapların öğreticiliğini ve kazanımlara uygunluğunu dikkate aldığı görülmüştür. (Adak Özdemir, A. ve Özdemir Beceren, 2020). “Yapılan başka bir araştırmada, öğretmenlerin ve ebeveynlerin kitap seçerken edebi sanat değeri taşıyan kitapların yerine ucuz kitaplara yöneldiği ve bu nedenle niteliksiz kitapların okullara rahatlıkla girdiği belirtilerek, öğretmenler ve anne babaların, çocukların gelişim düzeylerine uygun kitap seçemediği ve alınan kitapları da etkinliklerde kullanılmadığı belirlenmiştir”(Bulut, 2018). Bu araştırma bulgularından hareketle öğretmenlerin ve ebeveynlerin kitap seçimi konusunda bilinçlendirilmesinin önemi bir net bir şekilde anlaşılmaktadır. Almış olmak için kitap almak yerine az da olsa nitelikli kitap almanın önemi de anlaşılmaktadır.

Sonuç ve öneriler

“Çocuğun okuma ilgisine dönük onun zihinsel, duygusal, ruhsal ve dilsel gelişimlerini desteklemek; iyi vatandaş olarak yetişmesini sağlamak ve boş zamanlarını değerlendirmek amacıyla hazırlanan nitelikli kitaplar seçilmelidir” (Güneş, 2006). Çocuklara kitap almanın amacı alınan kitabın okunmasıdır. O halde çocuklara kitap okuma alışkanlığı nasıl kazandırılmalıdır?

• Kitap okuma alışkanlığı küçük yaşlarda kazandırılmalıdır.
• İlköğretime başlamadan önce okumayı sevdirecek kitaplar alınmalıdır.
• Anne ve babalar kitap okuma konusunda model olmalıdır.
• Bütün ailenin katılımıyla okuma saati düzenlenmelidir.
• Teknolojik aletler kapatılarak okumaya zaman açılmalıdır.
• Evde okunan kitaplar hakkında konuşulmalıdır.
• Okunan kitap hakkında olumlu konuşmalar yapılması yararlı olabilir.
• Çocukları evlerinde küçük bir kütüphane kurulabilir.
• Çocuklar para biriktirerek kitap almaya özendirilmelidir.
• Çocuklarla birlikte kitap fuarlarına gidilmelidir.
• Düzenli olarak kitabevleri ziyaret edilebilir.
• Kitabevlerinde çocukların kitapları incelemesine zaman verilmelidir.
• Hediye olarak kitap alınıp verilebilir.
• Çocuklar kitap defteri tutarak okudukları kitapları kaydedebilir.
• Çok kitap okuyan çocuklar ödüllendirilebilir.
• Kitaplar çocukların yaş grubuna ve ilgi alanına göre seçilmelidir.
• Çocuklara kitapların yazarları hakkında bilgi verilebilir, yazarlarla tanıştırmak için imza günlerine götürülebilirler.
• Kitap ile ilgili dergiler, gazeteler, gazete ekleri ve TV programları takip edilebilir.
• Çocuklar kütüphane ile tanıştırılmalıdır.
• Aile içerisinde oynanacak kelime oyunları kitap okuma alışkanlığını teşvik edebilir.
• Dergi, gazete ve özellikle çocuk dergilerine abone olunabilir.
• Çocuğunuza kitap okuyun. Onun size kitap okumasını isteyin.
• Kendi kitaplarına küçük etiketler kullanarak adını yazmasını ve böylece kitapları sahiplenmesini sağlayabilirsiniz (Deretarla Gül, 1981); (Tanju, 2010).

Çocuk kitaplarını çocukları için seçen anne ve babaların bilinç düzeylerinin yükseltilmesi son derece önemlidir. Bu amaçla, “anne ve babaların çocuk kitapları konusunda bilgilendirilebilmesi için, Kültür Bakanlığı’na bağlı halk ve çocuk kütüphanelerinin organizasyonlarıyla çocuk kitaplarının tanıtımı sağlanmalıdır” (Biçici, 2006). Çocuk kitaplarının niteliklerini tanıyan ebeveynler daha yararlı ve daha nitelikli kitapları seçebilirler. Bir başkasının tavsiye ettiği kitapları okumak yerine her bir anne baba bilinçli okuyucu olmalı ve kendi çocuğuna kaliteli kitap seçme ve alma konusunda gerekli yeterliliğe ulaşmalıdır.

KAYNAKLAR

Adak Özdemir, A. ve Özdemir Beceren, B. (2020). Çocuk Kitaplarının Okul Öncesi Öğretmenlerinin Görüşleri Ve Kitap İncelemesi Çerçevesinde Değerlendirilmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9, 1216–1242. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1305592

Biçici, N. (2006). Annelerin Çocuk Kitabı Seçimi Hakkındaki Görüşleri [Afyon Kocatepe Üniversitesi]. In Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Vol. 44, Issue 2). https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/handle/11630/3276

Bulut, S. (2018). Okulöncesi Eğitim Ortamlarında Çocuk Kitaplarıyla Gerçekleştirilen Uygulamaların Okuma Kültürü Edindirme Bağlamında İncelenmesi [Ankara Üniversitesi]. https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/42019/Sevilay_Bulut_Dr_Tez.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Çetinkaya, F. Ç. Durmaz, M. Öksüz, H. İ. (2020). Kitap Satış Danışmanları ve Okunabilir Kitap. Ana Dili Eğitimi Dergisi Journal of Mother Tongue Education, 8, 753–776. http://www.anadiliegitimi.com/en/download/article-file/1078661

Uçak, N. Ö., (2010). https://alonot.com/wp-content/uploads/2019/06/Ucak-Canakkale-Bolge-Semineri.pdf

Deretarla Gül, E. (1981). Okulöncesi Dönemdeki Çocuklar İçin Kitap Seçimi Ve Okuma Alışkanlığı. https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/handle/11630/3276

Güneş, F. (2006). Çocuklarda Okuma İlgisi Ve Kitap Seçimi. Ilköğretmen Dergisi, 2, 43–45. https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/118931/mod_resource/content/0/çocuklarda okuma ilgisi ve kitap seçimi.pdf

Neyd, N. (2010). Çocuk edebi̇yati. İstanbul Üniversitesi Açık Ve Uzaktan Eğitim Fakültesi. http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kok/cocuk_edebiyati_au284.pdf

Tanju, H. E. (2010). Çocuklarda Kitap Okuma Alışkanlığı’na Genel Bir Bakış. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 21(21), 30–39. https://doi.org/10.21560/spcd.43960

---

[1] Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı